آنالیز روانشناختی، جامعه شناختی، مذهبی و ادبیاتی تعصب و غیرت
کاریکاتور فوق به نوعی گویای همه چیز است و علی الخصوص در مردان جامعه ما ، زیاد دیده میشود: حساسیت بیش از حد به محارم خود و عدم حساسیت یا کمرنگ بودن حساسیت به محارم دیگران. غیرت و تعصب فقط واژگان مردانه نیست و به وضوح در زنان هم دیده میشود. در خصوص این دو واژه گاها دچار کج اندیشی شده ایم و بنده وظیفه خود میدانم تا حدودی روشنگری کنم. تعصب در لغت عرب از ریشه عصب به معنی رگ گرفته شده است و در گذشته هر نوع جانبداری به خاطر هم رگی و همبستگی را تعصب می نامیدند و اجتماعات خویشاوندی را که در میان قبایل مرسوم بود عصبه می خواندند ولی اکنون این دو لفظ معنی اصیل و محدود خود را از دست داده است، اینجاست که گرایش های باطل و دور از منطق و عقل را تعصب می خوانند و به هر گروه و اجتماعی که (خواه در میان آنها پیوند خویشاوندی باشد یا نباشد) از چیزی بی دلیل و منطق طرفداری کند عصبه می گویند. «غیرت» به معنای رَشک و حسد مردانه ( و زنانه ) و سرشار از صفات آن است و به معنای حمیّت و محافظت عصمت و آبرو و ناموس ونگهداری عزّت و شرف آمده است و غیرتمند کسی است که نگهدار عصمت و آبرو و شرف و عزت است. البته غیرت با عفت نیز فرق می‌کند عفت مواظبت از خویشتن است و نوعی خودداری است ولی غیرت مواظبت از دیگری است نوعی مانع شدن برای دیگری در مقابل امور ارزشمند خود است. از منظر روانشناختی، تعصب حاصل دو نوع مکانیسم دفاعی غیرانطباقی در افراد است؛ یکی آرمانی‌سازی و دیگری فرافکنی. یعنی فرد احساس بی‌کفایتی عمیقی در ناخودآگاه خود دارد و بنابراین از یک سو آرزوها و آمال خود را در برخی ارزش‌ها و الگوها به صورت مفرط، «آرمانی‌سازی» می‌کند؛ یعنی آنها را غیرقابل شکست و نقدناپذیر تصویر می‌کند و از سوی دیگر، با «فرافکنی»، هرگونه ناتوانی و بی‌ارزشی را به طرف مقابل نسبت می‌دهد. اما از نظر جامعه‌شناسان تعصب بیشتر یک عامل فرهنگی است که تحت تأثیر نگرش‌های آموخته شده ایجاد میشود؛ به عنوان مثال، وقتی یک جوان ناموفق در درس و کار بر سر شکست تیم محبوبش با هم‌سن و سالان طرفدار تیم رقیب درگیر میشود، در واقع با «همیشه قهرمان خواهی تیم محبوب»، ناکامی‌های شخصی را در درون خودش جبران می‌کند، در حالی که در این وضعیت ظرفیت کنار آمدن با پیروزی رقیب را هم ندارد و او را همیشه ضعیف و شکست خورده می‌خواهد. از سوی دیگر، جامعه‌شناسان معتقدند که چنین جوانانی تحت تاثیر الگوهای خانواده و جامعه یاد می‌گیرند که طرفدار تیم‌های معروف باشند و در ورزشگاه هم مانند صدها نفر دیگر به خشونت دست بزنند چون همین رفتارها را به‌عنوان نشانه‌های تعصب و ابراز علاقه به تیم محبوبشان یاد گرفته‌اند.در کل “غیرت” زمانی معنا پیدا می کند که کسی یا چیزی به جوانمردی مرد یا زن نیاز داشته باشد. وقتی کسی به همسر، خواهر، برادر یا پدر شما در خیابان اهانت می کند و او را در موضع دفاع از خود قرار می دهد، غیرت شما باعث می شود که برای دفاع از او پیشقدم شوید.
اما “تعصب” زمانی است که شما برای دفاع از کسی پیشقدم شوید؛ بی آنکه آن کس دلش بخواهد که به او کمک کنید. مثلا وقتی به خواهر یا همسر خود دستور می دهید “روسری ات را جلوتر بکش”، این کاملا از تعصب شما ناشی می شود و هیچ ربط مستقیمی به غیرت ندارد.
تفاوت های تعصب و غیرت
1- در غیرت، حمایت کردن از حق تجاوز نمی کند و انصاف را از دست نمی دهد در حالی که تعصب، حمایت کردن غیر منصفانه و خارج از حد و حدود حق است.
-2غیرت ازصفات خوب و پسندیده و از فضایل است در حالی که تعصب مذموم بوده و از رذایل است.
-3تعصب حمایت کردن ظالمانه است و غیرت حمایت کردن عادلانه.
-4انگیزه تعصب ورزیدن، حب و بغض نفسانی است و انگیزه غیرت ورزیدن، حقیقت و عدالت و معیارهای معنوی.
مهم اینکه غیرت و تعصب هم در زن وجود دارد و هم در مرد و فرهنگ بیمار مردسالار، این واژگان را هم در تملک مردان قرار داده است. فقط شکل و نماد تعصب و غیرت در زنان و مردان با یکدیگر در کلیات تفاوتهایی دارد.
کاریکاتور فوق به نوعی گویای همه چیز است و علی الخصوص در مردان جامعه ما ، زیاد دیده میشود: حساسیت بیش از حد به محارم خود و عدم حساسیت یا کمرنگ بودن حساسیت به محارم دیگران. غیرت و تعصب فقط واژگان مردانه نیست و به وضوح در زنان هم دیده میشود. در خصوص این دو واژه گاها دچار کج اندیشی شده ایم و بنده وظیفه خود میدانم تا حدودی روشنگری کنم. تعصب در لغت عرب از ریشه عصب به معنی رگ گرفته شده است و در گذشته هر نوع جانبداری به خاطر هم رگی و همبستگی را تعصب می نامیدند و اجتماعات خویشاوندی را که در میان قبایل مرسوم بود عصبه می خواندند ولی اکنون این دو لفظ معنی اصیل و محدود خود را از دست داده است، اینجاست که گرایش های باطل و دور از منطق و عقل را تعصب می خوانند و به هر گروه و اجتماعی که (خواه در میان آنها پیوند خویشاوندی باشد یا نباشد) از چیزی بی دلیل و منطق طرفداری کند عصبه می گویند. «غیرت» به معنای رَشک و حسد مردانه ( و زنانه ) و سرشار از صفات آن است و به معنای حمیّت و محافظت عصمت و آبرو و ناموس ونگهداری عزّت و شرف آمده است و غیرتمند کسی است که نگهدار عصمت و آبرو و شرف و عزت است. البته غیرت با عفت نیز فرق می‌کند عفت مواظبت از خویشتن است و نوعی خودداری است ولی غیرت مواظبت از دیگری است نوعی مانع شدن برای دیگری در مقابل امور ارزشمند خود است. از منظر روانشناختی، تعصب حاصل دو نوع مکانیسم دفاعی غیرانطباقی در افراد است؛ یکی آرمانی‌سازی و دیگری فرافکنی. یعنی فرد احساس بی‌کفایتی عمیقی در ناخودآگاه خود دارد و بنابراین از یک سو آرزوها و آمال خود را در برخی ارزش‌ها و الگوها به صورت مفرط، «آرمانی‌سازی» می‌کند؛ یعنی آنها را غیرقابل شکست و نقدناپذیر تصویر می‌کند و از سوی دیگر، با «فرافکنی»، هرگونه ناتوانی و بی‌ارزشی را به طرف مقابل نسبت می‌دهد. اما از نظر جامعه‌شناسان تعصب بیشتر یک عامل فرهنگی است که تحت تأثیر نگرش‌های آموخته شده ایجاد میشود؛ به عنوان مثال، وقتی یک جوان ناموفق در درس و کار بر سر شکست تیم محبوبش با هم‌سن و سالان طرفدار تیم رقیب درگیر میشود، در واقع با «همیشه قهرمان خواهی تیم محبوب»، ناکامی‌های شخصی را در درون خودش جبران می‌کند، در حالی که در این وضعیت ظرفیت کنار آمدن با پیروزی رقیب را هم ندارد و او را همیشه ضعیف و شکست خورده می‌خواهد. از سوی دیگر، جامعه‌شناسان معتقدند که چنین جوانانی تحت تاثیر الگوهای خانواده و جامعه یاد می‌گیرند که طرفدار تیم‌های معروف باشند و در ورزشگاه هم مانند صدها نفر دیگر به خشونت دست بزنند چون همین رفتارها را به‌عنوان نشانه‌های تعصب و ابراز علاقه به تیم محبوبشان یاد گرفته‌اند.در کل “غیرت” زمانی معنا پیدا می کند که کسی یا چیزی به جوانمردی مرد یا زن نیاز داشته باشد. وقتی کسی به همسر، خواهر، برادر یا پدر شما در خیابان اهانت می کند و او را در موضع دفاع از خود قرار می دهد، غیرت شما باعث می شود که برای دفاع از او پیشقدم شوید.
اما “تعصب” زمانی است که شما برای دفاع از کسی پیشقدم شوید؛ بی آنکه آن کس دلش بخواهد که به او کمک کنید. مثلا وقتی به خواهر یا همسر خود دستور می دهید “روسری ات را جلوتر بکش”، این کاملا از تعصب شما ناشی می شود و هیچ ربط مستقیمی به غیرت ندارد.
تفاوت های تعصب و غیرت
1- در غیرت، حمایت کردن از حق تجاوز نمی کند و انصاف را از دست نمی دهد در حالی که تعصب، حمایت کردن غیر منصفانه و خارج از حد و حدود حق است.
-2غیرت ازصفات خوب و پسندیده و از فضایل است در حالی که تعصب مذموم بوده و از رذایل است.
-3تعصب حمایت کردن ظالمانه است و غیرت حمایت کردن عادلانه.
-4انگیزه تعصب ورزیدن، حب و بغض نفسانی است و انگیزه غیرت ورزیدن، حقیقت و عدالت و معیارهای معنوی.
مهم اینکه غیرت و تعصب هم در زن وجود دارد و هم در مرد و فرهنگ بیمار مردسالار، این واژگان را هم در تملک مردان قرار داده است. فقط شکل و نماد تعصب و غیرت در زنان و مردان با یکدیگر در کلیات تفاوتهایی دارد.