رایحه و ارتباط آن با خاطرات خوشایند و ناخوشایند و اثرات آن بر سلامت جسم و روان تورج شمشیری نظام، روانپزشک و زوج درمانگر انسان از طریق حواس پنجگانه با محیط اطراف ارتباط برقرار میکند در واقع حواس، ابزاری برای توسعه شناخت و کاوش بیشتر از محیط است.بوییدن جزو اولیه ترین و اساسی ترین وسایل ارتباطی است که در بسیاری از جانداران از قدرت بسیار بالایی برخوردار است ولی در انسان از زمانی که دوره غار نشینی به اتمام رسید حس بینایی که اخرین و اختصاصی ترین حس بشر بوده است که به تکامل رسیده ، باعث شد نیاز به حس بویایی در بشر کمتر شود. بو عبارت است حساسیت ایجاد شده در اثر تحریک ارگان بویایی بوسیله محرک های بو زا که بیشتر باعث ایجاد اثرات روانشناختی می شود تا اثرات جسمانی. باید در نظر داشت که قوانین روانشناختی و فیزیکی زیر در خصوص بو حاکم است : 1- عکس العمل افراد نسبت به بو مختلف است. ممکن است کسی نسبت به یک بو بی اعتنا و کسی دیگر حساس باشد. 2- بعضی بوها برای اکثریت افراد خوشایند یا ناخوشایند است ولی اکثر بوها حالت انتخابی برای افراد دارند و همچنین در فرهنگ های مختلف ممکن است تعبیر بوی خوشایند و ناخوشایند در بعضی موارد مشابه نباشد مثلا تلقی بوی عرق بدن در یک منطقه سردسیر با شرجی گرمسیر تفاوت هایی داشته باشد. 3- در گذشته این تفکر حاکم بود که حس بویایی قادر به تشخیص حتی ده هزار بو است ولی امروز معتقدند حس بویایی انسان نامحدود است و قدرت تشخیص بسیار بالاتری دارد 4- در حالت عادی هفت نوع بوی خاص با زیرگروه های مربوطه از بدن انسان ساطع می شوند که اثرات خوشایند یا ناخوشایند ان در افراد مختلف فرق دارد و حیوانات خانگی بیشتر از طریق این بو صاحبان خود را می شناسند. 5- حس بویایی انسان با افزایش سن کاهش می یابد بطوریکه حساسیت بویایی انسان در سن 20 و 60 و 80 سالگی به ترتیب 18 و 62 و 72 درصد کاهش می یابد. یعنی یک شخص 80 ساله حدود 30% قدرت بویایی بدو تولد خود را دارد 6- گیرنده های بویایی در ثانیه اول مواجه شدن با بو تا 50% تطابق پیدا کرده و برایشان حالت بوزایی محرک کم شده است ولی ادامه تطابق رفته رفته خیلی کمتر می شود و این تطابق بیشتر در سطح مغز است نه گیرنده های بویایی. 7- زنان بیشتر از حافظه بویایی برای تعاملات اجتماعی خود استفاده می کنند. حس بویایی در انسان هم نقش بقایی دارد و هم نقش ارتباطی. در واقع نقش بقایی بو مثل اجتناب از غذا یا محیط الوده در انسان هم در حد خوبی رشد کرده است. بو یکی از عواملی است که فرد را به دیگران معرفی می کند. با درک بوی یک شخص می فهمیم چه احساسی به او داریم ( دوست داشتن، بی تفاوتی، تنفر). به طور کلی اخلاقیت (بوهای بدنی نه فقط به عنوان آلودگی بهداشتی و محیطی بلکه به عنوان ناقض اخلاقی و اجتماعی) و اجتماعیت ( بو با خودنمایی و نمایش های اجتماعی افراد، سامان و انسجام اجتماعی آنها و قابلیت پذیرش خود و دیگری در جامعه ارتباط دارد) با بویایی در تجربه زندگی روزمره درهم تنیده شده است. مثلا اگر شخصی بوی ناخوشایندی بدهد یا از بوی قابل پذیرش در یک فرهنگ خارج شود( مثلا بوی بدن مورد تایید در نزد اسکیموها از لحاظ تعاریف زیبا شناختی و فرهنگ اجتماعی ممکن است متفاوت با مثلا افریقایی ها باشد) می تواند برداشت نامناسبی در مورد سلامت جسمی یا روانشناختی فرد در ما به وجود آورد و این نشان می دهد که بو ایجاد کننده یک نماد و کاراکتر از فرد است که خود او را مورد قضاوت دیگران قرار می دهد. مسیر مغزی بویایی با سیستم لیمبیک مغز که شامل آمیگدال و هیپوکامپ است مرتبط است و به نوعی منطقه حافظه احساسی تلقی می شود که با احساس و توالی خاطرات ارتباط نزدیک دارد و بخاطر همین است گاهی اوقات بعضی بوها خاطرات خاصی را در ذهن تداعی می کند و یا کسی یا چیزی را به یاد ما می آورند. در واقع مدار پردازش بویایی در مغز ارتباط تعاملی با مدار پردازش احساسات دارد و در حالات معمول، معمولا مدار پردازش بویایی مغز فعال است اما در زمان اضافه شدن استرس( محرک خوشایند مثل خاطره خوب) یا دیسترس( محرک ناخوشایند مثل خاطره بد) مدار پردازش احساسات هم به نوعی به بخشی از این نوع پردازش تبدیل می شود. در واقع در این حالت خاطره ها هم ” بو دار ” تلقی می شوند و مغز بجز ثبت وقایع، بوها را هم بایگانی میکند مثلا عطر فرد دوست داشتنی به محض به مشام رسیدن، یاد و خاطره از فرد ایجاد می کند و حتی باعث ترشح بعضی هورمونهای فرح بخش در بدن می شود و بالعکس در خصوص فرد غیردوست داشتنی، ممکن است اثرات روانشناختی منفی از خفیف تا جدی ایجاد کند( همچنین در خصوص طبیعت و وقایع معمول). در واقع زمانی که فرد تلاش می کند خاطراتی را به یاد بیاورد بیشتر بر روی جزییات تمرکز می کند نه احساسات و در زمان اضافه شدن بو خاطره انگیز به آن مقوله، یاداوری خاطرات، بیشتر با واکنش های احساسی درونی و بیرونی همراه می شوند.همچنین این سیستم پردازش اطلاعات، بسیاری از وقایع فراموش شده در ذهن یا به ناخوداگاه سپرده شده را در زمانی که سیستم پردازش احساس فعال شود ممکن است از حالت ناخوداگاه به خودآگاه تبدیل کند مثلا بوی لباس یا اتاق کار کسی ممکن است فردی فراموش شده در گذشته را یاداوری مجدد کند. در زنان بدلیل فعالیت بیشتر حافظه بویایی احتمالا واکنش روانشناختی یا جسمی به یک بو ممکن است با شدت و حدت بیشتری صورت بگیرد. اثرات مثبت و منفی بوها بر روی سلامت جسم و روان بسیار متعدد است هرچند در خصوص بعضی اثرات ذکر شده مقالات میدانی مورد تایید وجود دارد و در بعضی مورد علی رغم نتایج مثبت در مطالعات، هنوز نیاز به تایید اثربخشی در این زمینه می باشد. در ضمن رایحه درمانی بیشتر در طب مکمل و به عنوان درمان کمکی و نه اصلی مطرح است. تعدادی از فواید بو مناسب با ذائقه فردی : 1- درمان اختلالات روانشناختی مثل افسردگی و اضطراب و دردهای بدنی و بعضی انواع سردرد 2- درمان انواع اختلالات جنسی بویژه کاهش میل جنسی 3- تقویت سیستم ایمنی و کاهش سرماخوردگی و انفلونزا و.. 4- درمان اختلالات خواب 5- کاهش خستگی جسمی و ذهنی وتقویت قوای بدنی و حافظه 6- کاهش خشم و پرخاشگری 7- افزایش اشتها و محرک هضم غذا 8- ثبات فشار خون در صورت مواجه با بو های نامطبوع در کوتاه مدت خلق پایین یا خلق تهییجی و خشم و کاهش کنترل درونی و بیرونی و بی اشتهایی و عوارض دیگر ممکن است مستولی شده و در صورت مواجه طولانی آسیب های بیشتری به همراه خواهد داشت.